نکته نگار

ادامه بررسی اعتبار کتاب المزار الکبیر ابن المشهدی (2)

 

بررسى شخصیت نویسنده کتاب و اعتبار کتاب

 بحث اصلى در اعتبار کتاب و تردید در باره آن ، به ناشناخته بودن مؤلف باز مى گردد و چنانچه پرده ابهام از شخصیت مؤلف برداشته شود و معتمد بودن وى ثابت شود ، اعتبار کتاب نیز ثابت مى شود . هر چند که برخى عالمان  پیشین ، از محتوى کتاب و فارغ از شناخته بودن یا مجهول بودن مؤلف آن ،پى به ارزشمندى آن برده‏اند . با توجه به آنچه گفتیم برآنیم تا ابهام موجود در باره شخصیت نویسنده را بزداییم . بنابر این وقت آنست که ببینیم آیا این کتاب و مؤلف آن نزد علماء، شناخته شده و معتبر هست یا نه  ؟

 با جستجو در منابع شیعى ، نام وى و کتاب المزار او را در کتاب «فرحة الغرى» عبدالکریم بن طاووس ( متوفى 693) و «کتاب الحج»  وسایل الشیعة شیخ حرّ عاملى یافتیم .

 عبد الکریم بن طاووس  در بخشهایى از کتاب «فرحة الغرى » از مزار «محمد بن المشهدى»  نقل مى کند .

 برخى از آن موارد را شیخ حرّ در وسایل الشیعة آورده است که خواهد آمد. در اینجا فقط به یک مورد که از المزار محمد بن المشهدى نقل کرده و متن یاد شده در فرحة الغرى و المزار الکبیر فعلى موجود و مطابق است ، مى پردازیم. در آغاز متن المزار الکبیر مى آید : «واخبرنی الفقیه الاجل أبو الفضل شاذان بن جبرئیل القمی رضی اللَّه عنه ، عن الفقیه العماد محمد بن ابی القاسم الطبری ، عن ابی علی ، عن والده ، عن محمد بن محمد بن النعمان ، عن ابی القاسم جعفر بن قولویه ، عن محمد بن یعقوب الکلینی ، عن علی بن ابراهیم ، عن ابیه ، عن ابی القاسم بن روح وعثمان بن سعید العمری ، عن ابی محمد الحسن بن علی العسکری ، عن ابیه صلوات اللَّه علیهما ، وذکر انه علیه السلام زار بها فی یوم الغدیر فی السنة التی اشخصه المعتصم . تقف علیه صلوات اللَّه علیه وتقول : السلام على محمد رسول اللَّه ، خاتم النبیین ، وسید المرسلین . ..لاخوف علیهم و لا یحزنون ، إنک حمید مجید. (5)

 و اینک جهت مشاهده تطابق این دو ، به متن فرحة الغرى ، نظرى مى افکنیم :« وأخبرنی والدی وعمی ( رضی اللَّه عنه ) ، عن محمد بن نما ، عن محمد بن جعفر ، عن شاذان بن جبرئیل القمی ( رضی اللَّه عنه ) ، عن الفقیه العماد بن محمد بن القاسم الطبری ، عن أبی علی ، عن والده محمد بن الحسن الطوسی ، عن الشیخ المفید محمد بن محمد بن النعمان ، عن أبی القاسم جعفر بن قولویه ، عن محمد بن یعقوب الکلینی ، عن علی بن إبراهیم ، عن أبیه ، عن أبی القاسم بن دوخ ، وعثمان بن سعید العمری ، عن أبی محمد الحسن بن علی العسکری ، عن أبیه ( صلوات اللَّه علیه ) ، وذکر انه ( علیه السلام ) زار بها فی یوم الغدیر فی السنة التی أشخصه فیها المعتصم ، یقف علیه ( صلوات اللَّه علیه ) ویقول : السلام على رسول اللَّه خاتم النبیین . ( وهی تقرب من کراسة ونصف قطع الثمن ) وآخرها لاخوف علیهم ولا هم یحزنون ، إنک حمید مجید .

 ولم نذکرها لئلا یخرج الکتاب من الغرض الى ذکر الزیارات.(6)

 چنانکه گفتیم شیخ حر ّ در چند بخش از «کتاب الحج» وسایل الشیعة از مزار محمد بن المشهدى نقل کرده است و البته نه مستقیما بلکه با نقل از کتاب واسطه یعنى  «فرحة الغرى»  عبد الکریم بن طاووس .

 ما مواردى را که شیخ حرّدر «کتاب الحج» با واسطه کتاب «فرحة الغرى»  از «المزار» ابن المشهدى نقل کرده بود با متن فرحة الغرى فعلى و المزار الکبیر فعلى مقایسه کردیم که مطابق بودند (7). این موارد قراینى تطبیقى در یکى بودن مزار محمد بن المشهدى فعلى با مزار محمد بن المشهدى مورد اعتماد شیخ حرّ و ابن طاووس هستند .

 شیخ حرّ در فائده چهارم از خاتمه وسایل تصریح مى کند که این کتاب و بسیارى از کتب مورد اعتماد دیگر را در دسترس نداشته و از این روى با واسطه کسانى چون  صدوق ، ابن طاووس و شهید از آنها نقل مى کند (8) .لذا هر چند این کتاب در دسترس وى نبوده اما مورد اعتماد ایشان بوده و به واسطه کتاب معتمد دیگرى چون فرحة الغرى از آن نقل کرده است  . مطالب فائده چهارم خاتمه وسایل در مقدمه وسایل با عنوان «فصل» نیز آمده است و با هم مطابقت دارند (9).در مقدمه  نام مؤلف این مزار به صورت «محمد بن على المشهدى»  آمده که به قرینه تکرار این مطالب در خاتمه و آمدن نام وى به صورت «محمد بن المشهدى» مى توان دریافت که نام او به صورتهاى مختلف ذکر مى شده گاه به المشهدى  نسبت داده مى شده و گاه به «على المشهدى»   .

 پیش از این گفتیم که مزار محمد بن المشهدى نزد حاجى نورى نیز با مزار محمد بن المشهدى در دسترس ما ، مطابق است .

 گفتنى است مواردى که مطابقت شد صرف متن حدیث نیست که در گروهى از مزارها مانند هم باشد بلکه موارد مثل سخن نویسنده ، سند و مشایخ  وى و نحوه ورود به مطلب است که نشان از اتحاد کتاب و نویسنده دارند.

 حال باید دید آیا قراین دیگرى بر شناخته بودن وى هست یا نه  ؟ و آیا با نام و عنوان دیگرى شهرت یافته که باعث شناسایى بیشتر وى شود؟

 برخى پژوهشگران بر این باورند که او در حقیقت  ، همان شخصیت شناخته شده و مشهور «جناب محمد بن جعفر المشهدى » است و بر این ادعا دلایلى مى آورند . به نظر مى رسد با توجه به مجموعه شواهد و قراین موجود ، سخن صواب  در این باره ، اتحاد «محمد بن المشهدى» و «محمد بن جعفر المشهدى »، است . پیش از بررسى دلایل یاد شده  لازم است با شخصیت «محمد بن جعفر المشهدى » در منابع شرح حال نگارى و اجازات ، آشنا شویم و پس از آن به قراین اتحاد «محمد بن المشهدى» با او  ، نگاهى بیندازیم .

 محمد بن جعفر المشهدى در منابع این گونه معرفى شده است :

 1.شیخ حرّ در ترجمه او در «أمل الآمل» مى نویسد (10): الشیخ محمد بن جعفر المشهدى  . کان فاضلا محدثا صدوقا ، له کتب ، یروی عن شاذان بن جبرئیل القمی .

 2. سید محسن امین  در اعیان الشیعة  مى نویسد (11): «أبو عبد الله محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی شیخ جلیل متبحر محدث صدوق»

 شیخ حرّ در باره پدر او نیز مى نویسد (12):  الشیخ الجلیل جعفر بن محمد  المشهدى . عالم فقیه ، یروی عنه ولده محمد .»

 هر چند در نسخه چاپى «جعفر بن محمد المشهدى » آمده ولى به گفته سید محسن امین در اعیان الشیعه ، آنچه در نسخه خطى اصلى آمده «محمد بن على المشهدى» است و نسخه چاپى اشتباه است (13). مصحح امل الامل نیز در یکى از نسخه‏هاى در دسترس خود ، نام او را «محمد بن على» دیده که روى «على» خط زده شده و دو باره نام «محمد» نوشته شده که مى تواند قرینه دیگرى باشد بر این که در نسخه اصلى نام او به صورت «محمد بن على» است (14)

 3 .  شیخ علی بن یوسف (از اعلام سده هفتم ) مشهور به ابن جبیر در کتاب « نهج الایمان فی الامامة والمناقب(15)» از محمد بن جعفر المشهدى نام مى برد و از کتاب «ما اتفق من الأخبار فی فضل الأئمة الأطهار » او حدیث نقل مى کند . او در برخى موارد از تعبیر «و روى الشیخ محمد بن جعفر المشهدی الحائری فی کتابه کتاب ما اتفق فیه من الأخبار فی فضل الأئمة الأطهار(16)» استفاده کرده که نشان از آن دارد که علاوه بر المشهدى بدو «الحائرى» نیز مى گفته اند .

 در مواردى نیز از او با عنوان «الفقیه الشیخ محمد بن جعفر المشهدی رحمه اللَّه(17)» یاد شده که نشان از «فقیه بودن» این شخصیت دارد .

 4. همچنین نام وى در کتاب صراط المستقیم على بن یونس عاملى  ( متوفى 877) به هنگام نقل روایاتى از کتاب «ما اتفق من الأخبار فی فضل الأئمة الأطهار » او آمده است (18)

 در این کتاب نیز در موردى نام وى به  صورت «الشیخ محمد بن جعفر المشهدی الحائری» آمده که قرینه دیگرى است بر اتصاف وى به دو لقب «المشهدى» و «الحائری» . این نکته در بحث اتحاد عناوین مربوط به این شخصیت به‏کار مى آید که خواهد آمد (19).

 5. نام او در بسیارى از اجازات آمده است در برخى از آنها به نام جدّ وى «على» نیز تصریح شده است .

 با تأمل در اجازاتى که نام وى در آنها قرار دارد  ،طبقه و جایگاه او در اسناد و همچنین کنیه و مقام و موقعیت او نیز شناخته مى شود . اکنون وقت آن است که اسناد اجازات یاد شده را در ذیل بیاوریم تا داورى براى خوانندگان در این مورد آسان شود :

 6. علامه مجلسى به صورت وجاده به اجازه نامه فرزند علامه حلى ّ (فخر المحققین) به  شاگردش «زین الدین علی بن الشیخ عز الدین حسین بن مظاهر» دست یافته که در آن نام «محمد بن جعفر بن على المشهدى» به عنوان روایت کننده (20) از ابوالمکارم ابن زهره (متوفى  585) تصریح شده است ؛

«... روى الشیخ محمد بن جعفر بن علی المشهدی قال : حدثنی الشریف عز الدین أبو المکارم حمزة بن علی بن زهرة العلوى الحسینی الحلبی(متوفى  585) إملاء من لفظه عند نزوله بالحلة السیفیة ، وقد وردها حاجا فی سنة أربع وسبعین وخمس مائة ورأیته یلتفت یمنة ویسرة فسألته عن سبب ذلک فقال : إنی لاعلم أن لمدینتکم هذه فضلا جزیلا قلت : وما هو  قال : أخبرنی أبی عن أبیه ، عن محمد بن قولویه .. .(21) »   

 7. در اجازه نامه شهید اول به «شمس الدین محمد بن تاج الدین عبد على بن نجدة» نام وى در نقل و روایت تمام مصنفات «شاذان بن جبریل»  به «نجیب الدین بن نما» آمده است ؛

«و عن السید فخار بلا واسطة ونجیب الدین بن نما رضی اللَّه عنهما بواسطة «الشیخ الامام السعید أبی عبد اللَّه محمد بن جعفر المشهدی رحمه اللَّه» جمیع مصنفات شاذان بن جبرئیل نزیل مهبط وحی اللَّه ودار هجرة رسول اللَّه .(22) »

 این اجازه نامه شهید در ضمن اجازه نامه متاخرین از او که با اسناد خود به شهید اول متصل مى شوند دیده مى شود و تکرار شده است (23)که هر چند مورد مستقلى نیست ولى تکرار نام فرد مورد بحث ما ،حکایت از درستى ضبط نام وى و جایگاه طبقه‏اى او دارد .  

 8. در اجازه نامه شهید ثانى به پدر شیخ بهائى نیز باز شاهد واسطه بودن وى در نقل مصنفات شاذان بن جبرئیل به نجیب الدین نما هستیم (24)؛

«وأرویها أیضا بالاسناد المتقدم عن السید تاج الدین بن معیة الحسنی والشیخ رضی الدین علی بن أحمد المزیدی والشیخ زین الدین علی بن طراد المطاربادی جمیعا عن الشیخ صفی الدین محمد بن یحیى بن سعید ، عن عمه المحقق نجم الدین رحمیهم اللَّه .. .. وعن المشایخ الثلاثة جمیع مصنفات ومرویات الشیخ الامام العلامة المحقق فخر الدین أبی عبد اللَّه محمد بن إدریس الحلی ومصنفات ومرویات الشیخ السعید رشید الدین أبی جعفر محمد بن علی بن شهرآشوب المازندرانی صاحب کتاب المناقب وغیره ومصنفات ومرویات الشیخ الامام العالم أبی الفضل سدید الدین شاذان بن جبرئیل القمی نزیل مهبط وحی اللَّه ودار هجرة رسول اللَّه صلى اللَّه علیه وآله کل ذلک بغیر واسطة متروکة إلا فی الشیخ نجیب الدین بن نما فانه یروی عن شاذان بن جبرئیل بواسطة الشیخ السعید أبی عبد اللَّه محمد بن جعفر المشهدی .» 

 

............................................ادامه دارد ....................................